Page 55 - ANADOLU SANAYİ DEVRİMİ

ilk kez ayrıntılı olarak Zeki Velidi Togan, Bîrûnî, insanın medeni ihtiyaçlarını karşı-
Tarihte Usul adlı eserinde ele almıştır. layacak kaynakların ise iktisat ilminin ve
54
53
diğer ilimlerin gelişmişlik düzeyine bağlı
Togan’ın bu değerlendirmelerinden de olarak sınırlı olduğunu, iktisat ilminin ve
yararlanarak Bîrûnî’nin mezkur eserleri- diğer ilimlerin insanların ihtiyacını karşı-
nin mukaddimelerinde yer alan medeni- lamak için geliştirildiğini, insanın iktisadi
yetle görüşlerini ayıca değerlendirmemiz ihtiyaçlarının iktisadi kanunlar vazedile-
gerekmektedir.
rek, yani iktisat politikaları geliştirilerek
Bîrûnî, mezkur eserlerinin mukaddime- medeni bir şekilde karşılanabileceğini
lerinde medeniyet ile insanın ihtiyaçları söyleyen ilk bilim adamıdır.
arasındaki ilişkiyi açıklamalarına esas Eski Yunan bilgisini, felsefesini detayla-
almaktadır. Bîrûnî medeniyetin doğuşu rıyla araştıran biri olarak, “ev ekonomi-
ve gelişimini iki temel nedene dayandır- si” ve “mübadele ekonomisi” (Krematis-
maktadır: (I) İhtiyaçların karşılanması, tik) terimlerini kavramış görünen Bîrûnî,
(II) korunma.
bu eksik iktisat anlayışına açıkça atıfta
Bîrûnî, insan tabiatının anarşiye temayü- bulunmaz; ancak bu eksikliği tamamlaya-
lü olduğunu ve ihtiyacının üstünde ihtira- rak iktisat bilimini “ihtiyaçları karşılama
sının sonsuz/sınırsız olduğunu belirterek, ilmi” olarak tarif eder. Böylece iktisatı,
insanın hem hayatta kalabilmek ve rakip- günümüz iktisat bilimi tanımı doğrultu-
leriyle mücadele edebilmek hem de çeşitli sunda tarif eden ilk ilim adamıdır.
meslek sahiplerinin üretimleriyle ihtiyaç- İnsanların ihtiyacını karşılamak için ge-
larını karşılayabilmek için hemcinsleriy- liştirilen iktisat ilminin riyâzî ilimlerle
le birlikte yaşaması (medenî) gerektiğini ve ahlâkla da ilişkili olduğunu belirten
söyler. Medeniyet de bu zorunluluktan Bîrûnî'ye göre iktisat, insanın sadece
doğar. İnsan kendini disipline ederek ihti- maddi değil, manevi ihtiyaçlarının da
raslarından kurtulduğundan ve ihtiyaçla- karşılanmasıyla ilgilidir.
rını sınırlandırdığında medeni yaşayarak
mutluluğa ermeye çalışır. Bîrûnî’ye göre insanlar, maddi ve mane-
vi ihtiyaçlarını karşılamak için içtimai ve
iktisadi kanunlar koyarak hem cinsleriyle
birlikte medeni yaşamaya mecburdur.

53 Bîrûnî’nin medeniyet, toplum ve iktisat ile İnsan, rakip insan ve topluluklar tarafın-
ilgili ayrıntılı değerlendirmeleri için bk. Zeki dan ezilmemek için kendi topluluğuyla
Velidî Togan, Tarihte Usûl, İstanbul: Enderun birlikte medeniyeti, meslekleri ve sanayii
Kitâbevi, 4. Baskı, 1985, s. 147-154.
54 Bîrûnî’nin tüm eserlerini değerlendirdiği “el- geliştirerek (üretimi arttırarak) mücade-
Bîrûnî’nin Âsârı” adlı çalışmasını 1928’de bas- le eder. Bîrûnî'ye göre insanın saaddete
kıya verdiğini, ancak harf inkılabı zamanında erebilmesi ancak ahlâkla mümkündür ve
bu baskıya hazırlanan formaların Devlet Matba- sadece maddi ihtiyaçlarının temin edilme-
asında imha edildiğini söyleyen Togan, tercüme-
sini yaptığı bu eserden yararlanarak Bîrûnî ile si yeterli değildir, manevi ihtiyaçları da
ilgili ayrıntılı değerlendirmeler yapmıştır. karşılanmalıdır.

54 - ANADOLU SANAYİ DEVRİMİ