Page 49 - ANADOLU SANAYİ DEVRİMİ

Bîrûnî ve “Temeddün Teorisi”

Orta Asya’da başlayıp önce Ortadoğu ve çok yeni ilim dalının oluşturulmasına ön-
Anadolu’ya uzanan İslâm coğrafyasında cülük etmişlerdir. Böylece İslâm âlimleri
yayılan tarım ve ticaret devrimi bilimde, dünyada temel, tabii ve sosyal bilimleri
mesleklerde, kurumlarda önemli gelişme- kuran ve geliştiren öncüler olmuşlardır,
lere ve sonuçlara yol açmıştır. Bu büyük bu sebepledir ki X-XVI. yüzyıl arasın-
devrimin sonucunda şehirlerde, kurum- da İslâm medeniyetini temsil eden ilim
larda, iktisadi-sosyal yapıda büyük de- adamlarının öncülüğünde yaşanan bu
ğişimler olduğunu gören bunu anlamaya döneme “bilim çağı” adı verilmiştir. An-
ve anlatmaya çalışan öncü ilim adamı cak Batı’da, İslâm dünyasındaki bu bilim
Bîrûnî’dir. Bîrûnî bu gelişimi “medeniyet çağı çok bilinmediği için de günümüzün
teorisi”ni geliştirerek izah etmiş ve böyle- çokdisiplinli bilimlerine sahip nadir bilim
ce kendinden sonra bu alanlarda araştır- adamlarından Prof. Dr. Fuat Sezgin baş-
ma yapacak ilim adamlarına çok önemli ta olmak üzere birçok ilim adamı tara-
bir altyapı sağlamıştır. fından bu çağa “bilinmeyen büyük bilim
çağı” denmiştir. Sezgin’in X-XVI. yüz-
47
Bîrûnî’nin “insan-ihtiyaçlar-medeniyet”
görüşüne dayalı “medeniyet teorisi”ni yılda İslâm ilim adamlarının geliştirdiği
oluşturan unsurlar, birçok bilimin olduğu temel bilimleri anlatan beş ciltlik eseri bu
gibi aynı zamanda iktisadi-sosyal bilimle- dönemi bilimsel anlamda en detaylı an-
ri oluşturan temel kavramların unsurları- latan eserdir. 1. Cilt: İslâm’da Bilim ve
nı oluşturduğundan Bîrûnî, iktisat başta Teknik’e Giriş. 2. Cilt: Astronomi 3. Cilt:
olmak üzere sosyal bilimlerin de öncü Coğrafya, Denizcilik, Saatler, Geometri,
kurucusudur. Bîrûnî’nin “medeniyet te- Optik 4. Cilt: Tıp, Kimya, Mineraller ve
orisi” kapsamında geliştirdiği bu temel Fosil Oluşumlar 5. Cilt: Fizik ve Teknik,
kavramlar, unsurlar daha sonra aşağıda Mimari, Savaş Tekniği, Antik Objeler. 48
ayrıca anlatılacağı gibi ihtiyaçların karşı- İhtiyaçları karşılamak için bilimler ala-
lanması için ilimlerin, mesleklerin ve ku- nında bu büyük gelişmeler olurken, aynı
rumların geliştirilmesinde öncü ve temel amaçla mesleklerin ve ilgili iktisadi-sosyal
teoriyi oluşturmuştur. Bîrûnî, ilimlerin, kurumların geliştirilmesinde ise Ahî Ev-
mesleklerin ve kurumların insanların ih- ran, Bîrûnî’nin “medeniyet teorisi”nden
tiyacını karşılamak için geliştirildiğini ve hareketle yeni mesleklerin ve buna bağ-
devamlı geliştirilmesi gerektiğini söyler. lı yeni teknik ve teknolojilerin gelişti-

Özellikle ilimlerin (temel ve tabii bilimler rilip yeni ürünlerin piyasaya sunulma-
ile sosyal, dinî bilimler) geliştirilmesi ala- sında çok önemli teorik ve kurumsal
nında Fârâbî, Bîrûnî, İbn Sînâ, Gazzâlî, 47 Fuat Sezgin, Tanınmayan Büyük Çağ: İslâm
Mevlânâ, Ahî Evran, Nasîrüddîn-i Tûsî, Bilim ve Teknoloji Tarihi’nden, İstanbul:
Evhâdüddîn-i Kirmânî, İbnü’l-Arabî, İbn Timaş Yayınları, 2010.
Haldûn çok önemli katkılar sunarak bir- 48 Fuat Sezgin, İslâm’da Bilim ve Teknik, V cilt,
İstanbul: Kültür A.Ş. Yayınları, 2007.

48 - ANADOLU SANAYİ DEVRİMİ