Page 46 - ANADOLU SANAYİ DEVRİMİ

ve büyük bir çarşı vardı. Şehristana su bitişik olan “bîrûn” da denilen ribât ve
Zerefşân nehrinden gelmekteydi. Suyu “dış-sur”.
43
getirmek için geniş bir su arkı açılıp kur- Anadolu öncesi Türk şehirlerinde üç
şunla kaplanmıştı. Şehir dışında ahşab bir unsurlu şehir modelini değerlendiren
bend kurulub su arkı buraya bağlanmıştı. Mustafa Cezar ise VIII. yüzyıl öncesin-
Şehre su bu bendden sevkedilmekteydi. de Türk şehirlerindeki bu modelin, çok
İç-kalede valinin sarayı bulunuyordu.
42
yaygın olmadığını, örneğin ilk uygulandı-
Müslüman Sâmânî, Karahanlı ve Gazne- ğı VIII. yüzyılda Buhara, Semerkand gibi
lilerin geliştirdikleri bu üç unsurlu şeh- Mâverâünnehir bölgesinde bile üç unsur-
ristan şehir modelini bu devletleri yıkıp lu şehirlerin fazla bulunmadığını, ancak
yerini alan Selçuklular devam ettirmiştir. IX. yüzyıldan itibaren bu üç unsurlu şehir
Örneğin Sâmânîlerin kurduğu Semer- modelinin yayıldığını belirtmektedir.
kand ve Buhara’yı Selçuklular devral- Diğer bir vurgusu da bu üç unsurlu Türk
dıklarında, asıl şehir olarak her iki şeh- şehri modelinin bazı Türk bölgelerinde
rin şehristanını ve ribâtlarını onarmışlar, görülmediğidir. Örneğin Uygur bölge-
fethettikleri yeni kaleleri şehre dönüştü- sinde ve dağlık İç Asya bölgelerinde (Ti-
rürken de bu üç unsurlu şehir modelini yanşan, Pamir ve Altaylar) bu şehir mo-
uygulamışlardı.
deli görülmez. Mustafa Cezar, ayrıca bu
Bu bulgulardan hareket eden Doğan Ku- üç unsurlu Türk şehir modelinin, İpek
ban, Türkistan ve İran bölgesinde gelişen Yolu üzerinde hâkimiyet sağlayan göçebe
İslâm şehri modelini anlatırken, Turan- Türkler ile yerleşik hale geçen Türklerin
Türkistan memleketleri olarak bilinen bulunduğu bölgeler üzerinde oluşup ge-
Türk ve İran nüfusun oluşturduğu şe- liştiğini belirtmekte, özellikle şehrin dış-
hirlerde İslâm’la birlikte VIII. yüzyıldan surlarının, ribâtların göçebe hayvancılık
itibaren genel bir şehir şeması/modelinin faaliyetinden şehir tarım alanlarının zarar
ortaya çıktığını belirtir. Buna göre özel- görmemesi için yapıldığını kaydetmekte-
likle bu şehir modelinin ilk kez uygula- dir. Kısaca Cezar, göçebelikten yerleşik-
44
nıp geliştirildiği Harizm, Belh, Buhara, liğe geçen Müslüman Oğuz Türklerinin
Semerkand gibi Türk nüfusun hâkim ve yaşadığı bölgeler ve kurduğu devletlerin
kurucu unsur olduğu İslâm şehirleri, üç üç unsurlu “Türk şehir modeli”ni uygu-
unsurdan müteşekkildi: (I) Cuma camii ladıklarını belirtmektedir. Zaten bu üç
ve etrafında zanaatlerin ve çarşıların top- unsurlu Türk, şehir modelinin yayılması
landığı asıl şehir olan şehristan; (II) Şeh- da Selçuklu devleti ile birlikte X. yüzyıl
ristana bitişen ve içinde saray ve idarî bö-
lümleri ihtiva eden iç-kale; 3. Şehristana 43 Doğan Kuban, “Anadolu-Türk Şehri Tarihi
Gelişmesi Sosyal ve Fiziki Özellikleri Üzerinde
Bazı Gelişmeler”, Vakıflar Dergisi, sayı: 7,
İstanbul 1968, s. 55.
44 Mustafa Cezar, Anadolu Öncesi Türklerde Şe-
42 Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, s. hir ve Mimarlık, İstanbul: İş Bankası Yayınları,
88-89. Semerkand Tarihi, s. 106. 1977, s. 90-94.

TEDARİKÇİ VAKIF İŞLETMELERİNİN ORTAYA ÇIKIŞI - 45