Page 22 - ANADOLU SANAYİ DEVRİMİ

BİRİNCİ BÖLÜM

TEDARIKÇI VAKIF IŞLETMELERININ ORTAYA ÇIKIŞI

ÜRETIMI TOPLAMA VE DAĞITMA KURUMU OLARAK TEDARIKÇI VAKIF
IŞLETMELERINI ORTAYA ÇIKARTAN IKTISADI GELIŞMELER: DÜNYA
TARIM VE TICARET DEVRIMININ TAMAMLANMASI, IPEK YOLU ŞEHIRLERI
VE BÎRÛNÎ’NIN MEDENIYET TEORISI

Bu bölümde Selçuklu vakıf işletmeleri- de VI. yüzyıldan itibaren ortaya çıktılar.
ni toplumun maddi ve sosyal-kültürel “Şâristan”ı olan kasabalar ve “şehristan”ı
(manevi) kalkınmasını sağlayan ana te- olan şehirler modeli (İpek Yolu şehirle-
darikçi iktisadi-sosyal kurum olarak or- ri modeli), İslâm’ın Orta Asya’da yayı-
taya çıkartan gelişmeleri ayrıntılarıyla larak Türk kavim ve devletleri tarafın-
işleyeceğiz. dan kabulüyle, VIII. yüzyıldan itibaren
Müslüman-Türk devletleri tarafından
Selçuklu döneminde Selçuklu vakıf iş-
letmelerini ortaya çıkartan gelişmeler, merkezinde ulu cami ile dünyanın ilk
Selçuklu’dan çok önce yeni bir şehirleşme kapalıçarşılarının yer aldığı şehir kurma
1
modeli olarak gelişen ve “şehristan” deni- modeline dönüştü.
len ulu cami ve etrafında kurulan kapalı- Yukarıda kısaca özetlediğimiz bu geliş-
çarşının şehir merkezi olarak geliştirildiği me, iktisadi yönüyle ortak pazara ve kar-
İpek Yolu üzerinde kurulu İslâm şehirle- ma tarım ekonomisine geçildiğinin, yani
riyle yakından ilişkilidir. Adına “şehris- tarım devriminin tamamlanma aşaması-
tan” denilen ve merkezinde ulu cami ve na geçildiğinin en önemli göstergesidir.
kapalıçarşının yer aldığı şehir merkezle- Zira pazarı ve ticaret merkezi olan ka-
rinin olduğu ilk şehirler olan Buhara ve sabalar ve şehirler, korunma ve sığınma
Semerkand, İslâm döneminde gelişimini
tamamlamış İslâm şehirleridir. 1 Bu modeli detaylarıyla ilk kez köylerin ve
pazarları olan kasaba ve şehirlerin gelişimini
Bu “şehristan”ı olan şehirler ve etraf- ticaretle ilişkili olarak anlatan önemli eser
larında “şâristan” denilen geçici pa- Buharalı Nerşahî’nin 332/943 tarihinde ka-
zarların olduğu tedarikçi kasabalar, leme alıp Sâmânî hükümdarı Nuh bin Nasr’a
Mâverâünnehir’de göçebe ve çiftçilerin sunduğu Târîhu Buhârâ adlı eserde anlatılmış-
tır. Bk. Nerşahî, Târîh-i Buhârâ (trc. Erhan
ortak kurdukları pazarların çevrelerin-
Göksu), Ankara, Türk Tarih Kurumu, 2013.

TEDARİKÇİ VAKIF İŞLETMELERİNİN ORTAYA ÇIKIŞI - 21