Bir Sanat Şahaseri: Muhakkak-Sülüs-Nesih Hilye-i Şerîfe
Kazasker Mustafa İzzet Efendi’nin klasik terkipte muhakkak, sülüs ve nesih hatlarıyla yazdığı hilye-i şerîfe, 1265 H. Tarihlidir ve “Harrarah’us-Seyyid’ul-Hâc Mustafa İzzet İmâm-üs-Sânî li-Emîr’il Müminîne Abdülmecid-i Han” ketebesiyle Yıldız Holding İslam Sanatları Koleksiyonu envanterinde 386 numarayla kayıtlıdır.
Hilye başmakamında muhakkak Besmele, âyet kısmında Enbiyâ Suresi’nin 107’inci âyet-i kerîmesi sülüs hatla yazılmıştır. Nesih hatlı metnin orta kısmında dokuz, kıta kısmında ise imza satırı dâhil beş satır vardır. Çeharyar isimleri sülüsle kaleme alınmıştır.
Eser, krem ve açık kahverengi âharlı kâğıt üzerine is mürekkebiyle yazılmış olup, Türk Rokokosu üslûbunda tezyin edilmiştir. İç kısmında açık yeşil zemin, göbekte yapraklarla ayrılmış hilâl şekli ve elips altın cetvel ile çevrelenen çeharyarlar öne çıkmaktadır. Orta kısmın yanlarında Mescid-i Haram ve Mescid-i Nebevî minyatürleri, iç bordürde altın yapraklar, dış bordürde ise buketler, kurdeleler, kardelen ve sümbüller yer alırken; nohûdî zemin üzerindeki altın varak kurdeleler ve lacivert düğüm kurdelelerle dış bordür tamamlanmıştır.
Hilye, hem yazı hem de bezeme açısından dengeli bir kompozisyona sahip olup, yazıyı gölgede bırakmayan tezyinat Rokoko üslubunun iri yaprak, çiçek buketi, fiyonk ve kıvrım motiflerini taşımaktadır.
18. yüzyılda Osmanlı süsleme sanatına dâhil olan Rokoko akımı, 19. yüzyıl hilye, levha ve kitap sanatında etkili olmuş; Kazasker Mustafa İzzet Efendi’nin bu hilyesi, yazı ve tezhip uyumunu mükemmel biçimde birleştirerek hem estetik hem de kutlu bir değer sunan seçkin bir eser niteliğindedir.
Kazasker Mustafa İzzet Efendi: Hat Sanatında ve Mûsikide Mühim Bir Miras
1801 yılında Kastamonu’nun Tosya ilçesinde doğan Kazasker Mustafa İzzet Efendi, 19. yüzyıl Osmanlı Devleti’nin bilim, sanat ve siyaset dünyasında öne çıkan önemli isimlerindendir.
Babası Bostanoğulları ailesinden Seyyid Mustafa Ağa olan Mustafa İzzet, küçük yaşta yetim kaldıktan sonra annesi tarafından Fatih’teki Başkurşunlu Medresesi’ne gönderilmiş ve burada dinî mûsiki dersleri almıştır.
Henüz 13 yaşında II. Mahmud’un huzurunda okuduğu naat ile sultanın beğenisini kazanmış, fakat doğrudan Enderûn-ı Hümâyun’a kabul edilemediği için Silâhdar Ahmedpaşazâde Ali Paşa’nın dâiresinde yetiştirilmiştir. Burada aldığı üç yıl boyunca eğitim ve hüsn-i hat derslerinin akabinde Galata Sarayı’na ve 1820’de Enderûn-ı Hümâyun’a kabul edilmiştir.
1831 yılında mürşidi Nakşibendî şeyhi Kayserili Ali Efendi ve hocası Kömürcüzâde Hâfız Mehmed Efendi ile çıktığı hac yolculuğunda Mekke ve Mısır’da bir süre kalan sanatkâr, İstanbul’a döndükten sonra Fatih’te bir ev satın almış ve saray çevresinden uzakta sûfiyâne bir hayat sürmeye başlamıştır. Ancak Kömürcüzâde’nin teşvikiyle saraydaki huzur derslerinde ney üfleyerek yeniden katılmış ve bu durum II. Mahmud’un vefâtına kadar yedi yıl devam etmiştir. Neyzen kimliğiyle hem saray hem de tekkelerde mûsiki icra etmiş, Türk mûsikisine “tarz-ı cedid” makamını kazandırmış ve bu makamda peşrev ile semailer bestelemiştir; günümüze yaklaşık 30 bestesi ulaşmıştır.
Devlet hizmetinde de önemli görevler üstlenen Mustafa İzzet Efendi, Sultan Abdülmecid’in tahta çıkmasının ardından 1839’da Eyüp Sultan Camii hatipliğine getirilmiş, 1845’te ikinci imam, 1849’da birinci imam olarak atanmış ve Anadolu ile Rumeli kazaskerliği pâyelerini almıştır. 1850’de şehzadelerin yazı muallimliğine ve Veliaht Abdülaziz’in müzâkereciliğine, 1857’de fiilen Rumeli kazaskerliğine, 1860’ta ise Reîsülulemâlık rütbesine layık görülmüştür. 15 Kasım 1876’da vefât ederek Tophane’deki Kādirîhâne Tekkesi haziresine defnedilmiş, mezartaşı, talebesi Muhsinzâde Abdullah tarafından celî sülüsle yazılmıştır.
Hüsn-i hat sanatında sülüs, nesih ve rikâ‘ yazılarında büyük üstat olan Mustafa İzzet Efendi, Çömez Mustafa Vâsıf Efendi’den meşk ederek altmış yıla yaklaşan sanat hayatında on Mushaf, on beş delâi’ül-hayrât, otuzdan fazla en‘âm-ı şerîf, sülüs-nesihle kasîde, 200’ün üzerinde hilye-i şerîf ve sayısız kıt’a ile murakka‘ yazmıştır. Büyük boy hilye-i şerîfe geleneğinin öncüsü olmuş, imza biçimlerini değiştirerek “İzzet Mustafa”, “Harrarhû Mustafa İzzet” ve “Seyyid İzzet Mustafa” gibi farklı dâirevî istiflerle imzasını satır aralarına veya altına taşımıştır. Ayasofya, Bursa Ulu Camii ve birçok camide celî yazıları günümüze ulaşan eserleri arasında yer alır.
Kazasker Mustafa İzzet, hem mûsiki hem de hat alanında yetiştirdiği talebelerle sonraki kuşaklara ilham kaynağı olmuştur.
Mehmed Şefik Bey, Muhsinzâde Abdullah, Abdullah Zühdi, Sultan Abdülmecid Han, Hasan Rızâ, Kayışzâde Hâfız Osman, Mehmed İlmî, Mehmed Hilmi, Hasan Sırrı ve Mehmed Şevket Vahdetî, en dikkat çeken öğrencilerinden olup hat sanatında önemli bir kuşağın yetişmesine öncülük etmiştir.
Kazasker Mustafa İzzet Efendi, hat ve mûsiki sanatlarını bir araya getiren, devlet hizmetinde liyakati ve öğreticiliği ile öne çıkan, 19. yüzyıl Osmanlı kültürünün nadir şahsiyetlerinden biridir.
Sanat hayatı ve eserleri, sonraki kuşaklara ilham kaynağı olmaya devam etmekte, hem yazı hem de mûsiki alanında klasik ve estetik değerlerin temsilcisi olarak hatırda kalmaktadır.
KAYNAKÇA
İbrahim Ethem Gören, Kazasker Mustafa İzzet Efendi, Hattat Ekrem Eşkin Mülakatı, Aşkın Sûreti Hilye-i Şerîfeler, Yıldız Holding, Sabri Ülker Vakfı Yayınları, İstanbul 2025, s. 68-77
İbrahim Ethem Gören, Kazasker Mustafa İzzet Efendi’nin Muhakkak Sülüs Nesih Hilye-i Şerîfesinin Tezyinat Açısından Değerlendirilmesi, Prof. Dr. Faruk Taşkale’yle Söyleşi, Aşkın Sûreti Hilye-i Şerîfeler, Yıldız Holding, Sabri Ülker Vakfı Yayınları, İstanbul 2025, s. 78-84
İbrahim Ethem Gören, M. Hakan Alvan, Musikinin Varlığımızdaki Yeri Hakikattir, İttifak Gazetesi İnternet Portalı, 8 Ocak 2021
İbrahim Ethem Gören, Aşkın Sureti Hilye-i Şerifeler’in Musandırası-I, İttifak Gazetesi İnternet Portalı, 19 Ocak 2025
İbrahim Ethem Gören, Aşkın Sureti Hilye-i Şerifeler’in Musandırası-II, İttifak Gazetesi İnternet Portalı, 20 Ocak 2025
İbrahim Ethem Gören, İstanbul’un Orta Yerinde Yâd-ı Mâzi, Kuveyt Türk Özel Bankacılık Kültür Sanat Portalı, Erişim Tarihi: 28 Kasım 2022
Murat Özer, Ayasofya’nın Nişânesi - Kazasker Mustafa İzzet, Kuveyt Türk Katılım Bankası Yayınları, İstanbul 2020
Teşekkürler
Kazasker Mustafa İzzet Efendi’nin yağlı boya portre görseli için Hattat-Ressam Turan Sevgili’ye teşekkür ediyoruz.
İbrahim Ethem Gören / 08.09.2025 / Yazı No: 465
Güncellenme Tarihi: 09 Eylül 2025
