Gümüş işleme sanatı olarak bilinen ve büyük titizlik gerektiren telkariyi bu yazımızda detaylarıyla inceliyoruz.
Gümüşün elde özel teknikler kullanılarak işlenmesi sanatı olarak tanımlanan telkari, genellikle aksesuarlar ve takılar için yapılır. Kadınlarda küpe, kolye ve bilekliklerde; erkeklerde ise künye, yüzük ve tesbih üretiminde kullanılır. Ev aksesuarları için de oldukça önemli bir yere sahip olan bu işleme sanatının tarihi, yüzyıllar öncesine dayanır.
Telkari Sanatının Kültürümüzdeki Önemi
Gümüş tel işleme sanatı olarak kültürümüzde önemli bir yeri bulunan telkari, ince tel haline getirilmiş olan gümüşün küçük motifler ile birleştirilmesi işlemidir. Bütünüyle el sanatı olan telkari kullanılarak yapılan takılar ve eşyalar, çok eski yıllardan beri yaygın olarak tercih edilir. Günümüzde özellikle Ankara, Mardin ve Trabzon’da yaşatılmaya devam eden bu sanat; ustaların elleri üzerinde şekil alan ince gümüş tellerinin aksesuarlara dönüştürülmesi ile yapılır. Bu işlemede kullanılan tel ne kadar ince olursa üretilen ürünün değeri de aynı oranda artar. MÖ 3000 yılı itibarıyla Mezopotamya'da ortaya çıkan telkari sanatına, 15. yüzyıldan beri Türk kültüründe özellikle Güneydoğu Anadolu bölgesinde rastlanır.
Telkari Hangi Şehirlerde Ünlüdür?
Gümüş işleme sanatı olarak bilinen ve büyük titizlik gerektiren telkarinin ülkemiz kültüründe de önemli bir yeri bulunur. Özellikle Mardin’in Midyat ve Ankara’nın Beypazarı ilçesinde ünlenen bu sanat, sabır ve incelik de gerektirir. Telkarinin ortaya çıktığı ve geliştiği yer olarak öne çıkan Mardin Midyat, bu sanatı yaşatmak isteyen ustaların ve atölyelerin yaygın şekilde bulunduğu ilçemizdir. Valilik tarafından da destek gören ustalar, telkârinin devamlılığı ve yaygınlaşmasını sağlamak için yeni nesli de bu sanatla iç içe yetiştirmeyi hedefler. Beypazarı’na ise Ahilik yoluyla kazandırılan geleneksel el sanatı, bu ilçede zamanla gelişip ilerleme gösterir. Çoğunlukla takılar ve süs eşyaları üzerine yoğunlaşan telkaride motifler, Türk-İslam değerleri çerçevesinde işlenir. Beypazarı’nda telkari tarihi oldukça eski yıllara dayanır. Giyim, yeme içme alışkanlıkları ve süslenme açısından da incelenen bu sanat; 20. yüzyılın son dönemlerinde iyice gelişerek ününü yurt dışına kadar duyurur. Geleneksel tekniklerinden sapmadan uygulanmaya devam eden telkari sanatı, küçük atölyelerde ve işletmelerde yaklaşık 30 usta ile 400’e yakın çırağın bir arada çalışmasıyla yapılır.
Telkari Sanatı Yapım Tekniği
İnce gümüş işlemeciliği şeklinde tanımlanan telkari sanatı, büyük bir özen ve titizlikle beraber yapılmalıdır. Telkarinin yapım tekniğini aşamalarıyla birlikte açıklamak gerekirse;
- Tel Çekme: Külçe halinde bulunan gümüşün veya hurdaya çıkan gümüş madenlerinin pota üzerinde eritilmesiyle birlikte ince teller şeklinde dökülmesidir. Ardından bu ince teller, silindirlerden geçirilerek hedeflenen seviyeye ulaşana kadar inceltilir.
- Model Hazırlama: Yapılacak ürünün planlamasının yapılması ve ana hatları ile bir kağıt üzerine çizilmesidir. Tasarlanan ürünün ana iskeletinde kullanılacak parça hesap alınarak ürünün neresinde kaç adet tel kullanılacağı ve hangi motiflerle oluşturulacağı belirlenir.
- Tavlama: Silindirlerden geçerek bükülen ve inceltilen teller esnekliğini kaybederek sertleştiği için tellerin tekrar yumuşaklıklarına ulaşmaları gerekir. Tavlama aşaması ise tellerin ısıtılıp tavlanarak istenilen esnekliğin oluşturulduğu aşamadır.
- Kesim: Tasarımı yapılan ürünün ölçüleri doğrultusunda bütün tellerin kesilip kullanıma hazır hale getirilmesidir.
- Şekil Verme: Ürünün ana iskeletinde olacak parçanın planlanan taslak üzerine yerleştirilip şekillendirilmesidir. Belirli yerlerden kaynaklar ile birleştirilen iskeletin görünümü, bu aşamada tamamlanır. İskeletin yapısında bulunan boşluklar ince tellerle doldurulur.
- Ayrıntıların Yapımı: Telkari sanatında ürün tamamlanmadan önce ana parçaların birleştirilmesi ve süslemelerin yapılması için bazı parçacıklar kullanılır.
- Birleştirme ve Kaynak: Tamamı inceltilmiş teller kullanılarak oluşturulan telkari sanatında yüzlerce telin inceltilip bükülmesine gerek duyulur. Daha sonra ise ürünlerin birleştirilmesinde lehimleme veya kaynak yöntemine başvurulur.
- Ağartma: Telkaride ürünün şekli tamamlandığında ısıtma ve kaynak gibi işlemlerden kaynaklı olarak ürün kirlenmiş gibi gözükebilir. Bu nedenle ağartma işlemi yapılarak telkarinin doğal rengine ulaşması sağlanır.